Мандоки Қоңыр Иштван

ДҮНИЕНІ КЕЗІП КЕТКЕН КӨНЕ ҚЫПШАҚ ӘУЕНІ

Мандоки Қоңыр Иштван. Бұл есім қазақ жұртына етене таныс. Түркі ұлысының күнбатысы Мажарстанның Ұлы Құмания мекенінде дүниеге келген қыпшақ ұланы түркітанушы Немет Дьюланың талантты шәкірті еді. Ол сонау 1965 жылдан Балқан, Польша түріктерінен қамтып, Орта, Кіші, Кіндік Азия, Орал, Алтай, Памир, Орхон бойына дейін сан алуан ғылыми экспедициялар жасап, түркі халықтарын жан-жақты зерттеуде айтулы үлес қосып қана қоймай, олардың рухани ынтымақтастығы үшін аянбай тер төккен ғалым-қайраткер. Есіл ердің атқарар міндеті зор, арманы асқақ еді…

Мажарстандық білгір ғалым, түркінің жанашыры, доктор Мандоки Қоңыр Иштван туралы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев “Қоңыр екі халықтың арасындағы ұлы тарихи қандастықты жан-жақты дәлелдеп қана қоймай, ел мен елдің бірлігі, ортақ мәдениеттің гүлденуі, өзара қатынастардың кемелденуі жолында аянбай еңбек еткенін қазақ халқы мақтанышпен жадында сақтайды, үлгі-өнеге тұтады”, – деп жазған болатын.

Біз бүгін түркі-мадьяр халқының арасындағы алтын көпір іспеттес азаматтың рухын құрметпен еске ала отырып, оның “Құмандардың Улаш тайпасы және олардың түркілермен байланысы” атты (бұл мақала 1976 жылы Венгрияның “Иаскуншаг” журналының №22 санында жарияланған) зерттеуін ықшамдап назарларыңызға ұсынып отырмыз.

Бірінен соң біріне ұласқан ха­лық­­тар миграциясы дәуірінде бір­қатар ішкіазиялық салт атты көш­­пелі ха­лық­тар шығыстағы атажұр­ты­нан қо­па­рыла көшіп, бірте-бірте ба­тысқа қарай ой­­ыс­ты. Бірнеше мың жылға жал­ғас­қан, бірде орасан үлкен толқын ту­дыр­ған, бірде көп­те­ген халықты қа­та­ры­нан қамтыған халықтардың жойқын миграциясы Еу­­разияның аридтік (қуаң) зонасы­ның батыс шебі – Карпат қойнауы мен Дунай бойының төменгі жа­зы­ғына дейін келіп жетті.

Көшпелілердің батысқа қарай бет алған кейбір тобы жеке-дара тай­па, жұрт ретінде емес, керісінше бір халықтың ядросын (мәйегін) құра­ған ең үлкен және ең әлеуетті тай­па ретінде әу бастан бірге қоз­ғалып, батысқа қарай көшу жолын ын­тымақта өткізеді. Бір сәт толас­та­майтын шабыс пен соғыс ба­ры­сын­да олар азды-көпті руынан, бір­л­і-екілі тайпасынан айырылады. Бірақ, оның есесіне, басқа халық­тың үлкенді-кішілі бөлігін өзінің құ­рамына ілестіріп, қосып алады. Осылайша, олар күшпен жаулаған неме­се өздігінен ілескен тай­па­лар­ды толығымен сіңіріп алады. Де­ген­мен, әлгі тайпалар бір кездері өз­дерінің шығу тегі туралы мәлімет бе­ретін тайпа мен ру аттарын ұзақ уақыт бойы жадында сақтайды. Жау­лап алу арқылы бірте-бірте кү­шейе түскен көшпелілер ұлысы шығыс­тағы көршілерінің оқтын-оқтын тұтқиыл шабуылына қарсы тұрып қана қоймай, батысқа қарай қанат жайып, ұлғая түседі.

Бұл қанат жаюдың өзі-ақ ары қа­райғы олардың шекара шебін анықтайды: көшіп-қонып жүрген салт атты, мал өсіруші көшпелілер үш­ін ендігі кезекте батыс өңірде тек Карпат қойнауы ғана қолайлы қоныс деп танылды. Онан әріге, ба­тысқа қарай олжа табу мақ­са­тында жорық жасау ниеті азайды. Сондықтан көшпелілер қолайлы қоныс ретінде Карпат қойнауын таңдады. Дәл осында бірнеше ға­сыр­ға жалғасқан ұзақ та, қияметті ми­грациялық жорықтың аяқталар тұс­ында өздерінің ұлысын, дәлірек айт­сақ, мемлекеттілігін дүниеге әкел­ді. Олардың қатарында скиф­тер, сарматтар, кейінгі Атилла (Еділ) патшаның ғұндары, онан кейінгі Баян қаған бастаған аварлар, ақыр соң­ында осы жерге біржолата қо­ныс тепкен мадьярлар бар.

Арпад патша бастаған мадьяр­лар­дың Карпат қойнауына қоныс­та­нуымен көшпелі жұрттардың бұл өңірге бағытталған миграциясы толастаған жоқ. Мадьярлардан соң іле-шала бұл үрдісті Леведиядағы (мадьяр тілінде – Етелкөз) қоны­сы­нан Мажарстанға, бір бөлігі Бал­қанға жеткен печенектер жал­ғас­­тырды. Онан кейінгі лекте аз ғана топпен жеткен уздар (оғыздар), бө­сер­мендер (мұсылмандар) мен ка­лиз­дар миграцияны жалғастырды. Ең ақы­рында Ішкі Азиядан шығып, Қара теңіздің теріскей жаға­лау­ын­да­ғы қуаң даланы басып өтіп, Кар­патқа дейін келіп жеткен құмандар бұл өңірге қоныстанған халықтар­дың ең соңғы толқыны болды.

Кейбір араб дереккөздерінде құ­ман тайпалық одағы тоғыз, басқа бір жаз­баларда он бір, тіптен он төрт тай­па­дан құралғандығы туралы айты­ла­ды. Отандық (мадьяр – Х.Б.) дерек­көз­дер құмандардың жеті тайпасы туралы баяндайды. Бірақ, жетеуінің ат­ын бірдей тізбелей алмайды. Бар бол­ғаны, бұл деректерден құ­ман­дар­дың төрт тайпа­сының ғана атын кез­дес­тіреміз: Борчул, Олаш, Чортан, Коор немесе Коол. Басқа тайпа аттары ту­ралы жазба құжаттар ешқандай мә­лімет бермейді. Оған бола көне құ­жат­тарды жазушы­ларды кінәлай ал­маймыз. Себебі, жазбаларда атышулы, дау­лы істерге араластығы бар тай­па­лар­дың аты аталды дегенмен, даула­сушы, жауласушы жақтың құжаттары то­лығымен бізге жетті деп айту қиын. Егер бұл мәселеде бізге бір нәрсе жәр­дем етсе, ол – құмандар тұратын ай­мақ­­тағы жер-су атаулары мен адам есім­дері, фамилиялары. Халық, тай­па, ру атаулары, әсіресе, түрік тек­тес­тер арасында көбіне жер атауларында сақ­талып қалатыны баршаға аян. Үл­кен аймақ немесе белгілі кішкене өңір­ге ат беруде ең оңайы – сол жер­ді иемден­ген, мекендеген тайпа мен ру атауын беру. Мадьярлардың қазіргі қонысынд­а­ғы жер-су атауларынан ондағы халық­тың алғаш арқауын құра­ған тайпа­лар­дың атауын бай­қай­мыз. Айталық, Каполнашниек, Бел­медиер, Фузе­шдью­рмат, Тисакүрт, Дьөн­­дьөштариан, Бу­даиенө, Само­ш­кер, Дунакеси және т.б. Бұл атаулар атал­ған тайпалардың бір кездегі қо­нысы немесе олардың қай жақ­қа, қа­лай бытырап, тарап кеткені туралы ха­бар береді.

Дәл солайша, құман тайпа­ла­ры­ның атаулары, қонысы туралы тол­ы­ғы­рақ мәліметті жазба жәдігерлер, құ­жат­тық материал және құмандар ме­кен­дейтін аумақтағы жер-су ат­та­ры­ның көмегіне сүйене отырып анық­тауға болады.

Біз бүгін Үлкен Кұманиядағы Ол­аш тайпасы туралы сөз қозғағалы отыр­­мыз. Бұл тайпаның аты алғаш рет 1328 жылғы (1328 – 1329 :. “… Demeterіus… ludex Cu­­ma­norum genere Olass…”) мадьяр құ­жат хаттарында, кейін 1344 жылғы (1344: “… capіtaneus Comanorum generacіonіs Olas…”) жазбада ұшырасады. Шын мә­нін­де Олаш құмандардың көне та­й­пасына ұқ­сайды. Олаш туралы ХІІ ғасыр ба­сындағы орыс жылнамалары жиі сөз етеді. Мысалы, 1103 жылы Улаш, 1184 жылғы жылнамада Улашевичи (Улаш ұлдары, Ұлаш тайпасының ұл­дары) түрінде аталады. Бұл атаудың ал­­ғашқы мағынасы “ұласу, бірігу, одақ­­қа топтасу” деген мағынаны біл­діреді және түрік тілдерінде де осыған ұқ­сас мағына береді.

ХІІІ ғ. екінші жартысында түрік және моңғол жұрттарының шығу тегі туралы аңыз, шежіре жазған пар­сы­ның әйгілі жылнамашысы әрі дәрігер Ра­шид-әд-дин еңбектерінен көп мә­лі­мет­терге қанық боламыз. Оның ең­бектерінің түріктерге қатысты бө­лі­гін­де Салгур тайпасынан тараған Улаш бек туралы баяндалады. Ол – Оғыз қаған­ның шөбересі Див-Иавгу хан­ның әскербасы­ларының бірі.

 XVІІ ғ. екінші жартысында түр­кімендердің шығу тегі, шежіресі тура­­лы жазған еңбегінде Әбілғазы Баһа­дүр (Хиуа әміршісі) хан – бұл ай­тыл­ған атауларды дәлме-дәл, бірақ сәл ғана құбылтып келтіреді. Он Диб Ба­куй хан әскерінің басы, Салур (бұл Салгур атауының түркіменше вариан­ты) тайпасынан шыққан Улаш бек деп келтіреді. Сондай-ақ, түркімен, анадолы түріктері мен әзірбай­жан­дар­ға ортақ қаһармандық дастан – “Деде Қорқытта” Улаш пен Салур атауы бірге аталады.

XІV- XVІІІ ғғ. Кіші Азияның Тар­сус өңірінде өмір сүрген түркімен­дер­дің жетекші бір тайпасы Улаш ата­лады. Бұл тайпа туралы 1469 жылғы хат­қа түскен дерек бойынша Салур руы 10, Байандур руы 41 атадан құралатындығы туралы мәліметпен қоса олардың атаулары тізбеленеді. Бұлар Венгрияның Үлкен Құмания өңір­індегі Улаш, Задор, Байандор атауы­мен сабақтастығын көрсетеді. Немесе XІV ғ. кіші Азиялық Чукур- Оба өңірін жаулап алған Үш-Ок (үш оқ, үш жебе) атты түркімен тайпалық одағының бір тайпасы Улаш екендігі көп мәселені аңғартып тұрған­дай. Тіп­тен, Улаштарды алеппелік түркі­мен­дер арасынан да кездестіреміз: Бег­ділі тайпасының бір руының атауы Улаш, Дүлқадыр тайпасының құрам­ында Улаш та, Печенек руы да бар (Мұндағы соңғысы тағы да үлкен Құма­нияда кездесетін атау: Кишуй­сал­­лаш қаласының жиегінде Дева­ва­ния күре жо­лынан батысқа қарай Мариа­­лапош жә­не Мариалака ара­сын­­дағы аумақ Пе­чене немесе Пе­чене аралы деп аталады).

Улаш атауы Түркияда ауыл (кой) атауы ретінде де ұшырасады. Бұ­рыны­рақта, тіптен ежелде Тракия мен Дрина (Дрипополи) аймағын ме­кен­де­ген түріктердің бір бекетін (дер­ев­ня­сын) 1540 ж. Улашлар деп атаған екен (Бір кездегі бұл тарихи атау бүгін­де басқаша аталады).

Сондай-ақ, Түркияда Улаш деп ата­латын бірқатар ауылдарды кез­дес­ті­р­еміз. Ичел, Анкара, Родосто (Те­кір­дағ), Тоқат, Муғла, Артвин уалаят­тарында бір-бір, Мардсен уалаятында үш, Сuвaс уалаятында бір ауданның әкімшілік орталығы Улаш деп ата­лады. Ал, Улашлы (лы,лі түрік тілін­дегі жер-су атауларында жиі кезде­се­тін суффикс) түріндегі ауыл атаулары өте көп деуге болады. Айта­лық, Қо­жаелі, Невшехир, Мардин, Га­­зиан­теп, Сиирт уалаят­тарында ұшы­­расады. Улашлар аталатын ауыл екеу ғана – Болу және Күтахиа ай­ма­ғында.

Улаш атауымен бірге тарихи жәді­гер­лерден әпсаналардан, батырлар жырынан Салгур немесе Салур деген атауды кездестіреміз. Кіші Азияда Са­лур атты он жеті ауыл бар екен. Ан­та­лияда үшеу, Кония, Маниса, То­катта екі-екі, Болу, Испарта, Чорум, Кай­сері, Чан­кири, Самсун, Иозғат, Ер­зінжан уалаят­тарында Салур аталатын бір-бір ауыл бар. Ал түр­кімендердің кілем тоқумен және сұлу да сымбатты ат өсірумен атағы шыққан ең үлкен тайпасы Салор деп аталады. Қырым татарларының бір тайпасының аты да Салғур. Оның айқын дәлелі, Қырым тү­біндегі жер-су атаулары. Құман тай­­палар одағы­ның ішіндегі Улаш және Салур тай­па­­­ларын туыстық сабақтастық бай­ла­ныс­тырады. Сон­дықтан да олар Надь­­кунпаг (Үлкен Құмания) өңі­рінде бір-біріне жақын орналасқан бо­луы ықтимал.

Олар шамасы құмандардан Орта Азияда қыпшақ (кұман) – уз (оғ­ыз) соғысы кезінде айыры­лысқан. Кейіннен кіші Азияға кө­шіп кеткен Улаш тайпасының мұ­ра­герлерінің көп ізін Түркия же­рі­нен табамыз. Олардың ұрпақтары бү­гін де бір кездегі құман қа­уым­ы­ның дәстүрін, туыстығын, ха­лық­тың өнер мәдениетінің бірталай эле­­ментін сақтап қалған. Бұл туралы халық әнде­­рін жинақтау мақ­сатымен Түр­кияда зерттеу сапарымен болған Бар­ток Бела жа­зады. Ол Улаш тай­пасының құ­рамына енетін иүрүк-түріктер ара­сынан мадьяр халық әндерінің кей­бір үлгілеріне ұқсас түрік музы­калық фолькло­рының үлгілерін хатқа түсірген. Ары қарай Барток Беланың өзін сөйлетсек: Қай жерде де бізге үлкен құрмет көрсет­кенд­і­г­ін зор тебіреніспен еске аламыз. Оңтүстік Анатолияда, Си­рия шека­ра­сына жақын өңірде Иүрүктердің қыстауы орналасқан. Иүруктер – көшпелі түрік тайпасы. Қыста таулы-дөңес өңірді қыстаса, жазда Таурус  тауларына қарай көшеді. Мұндай аса көне тіршілік формасын сақтап, жалғастырып отырған адамдар музыкадағы көне­лік­ті де тамаша сақтаған деуге бо­лады. Сондықтан да, алғашқы тү­рік халық әндерін жинақтауға осы өңір таңдалып алынды…

Алғашқы жоспарымыз бойын­ша сапардың төртінші күні Ада­на­дан 80 шақырымдағы Османие ат­ты үлкен ауылға жеттік. Османие мен оған көршілес бірнеше ауыл­дың тұрғындары осыдан 70 жыл бұрын қандай бір себеппен мәж­бүрлі түрде қоныс аударған “Улаш” атты тайпаның өкілдері екен. Түс­тен кейін Османиеге келген біз бір ша­руаның ауласынан бір-ақ шық­тық. Отағасы 70 жасар Әли Бекір­оғлы Бекір аса қонақжайлылықпен қарсы алды. Ол кеменге деп ата­ла­тын көлемі скрипкадай, бірақ кон­тра­бас тәрізді ұстап ойнайтын шекті аспапты меңгерген. Аспап­тың құлақ күйі де скрипка тәрізді тек “е” ішегін “d”-ге көктеу қажет. Қария ешбір қы­сылып-қымтыр­ыл­мастан өзінің кішкентай ауласында саз аспабын зау­латып ойнай жө­нел­ді. Бейнебір көне заман тұңғи­ы­ғында соғыс, шай­қас туралы күй шерт­кендей…

Мен өз құлағыма өзім сенбедім: бейнебір мадьярдың көне әуенінің бір варианты тәрізді. Қуанышқа кенелген мен Бекір ақсақалдың әні мен күйін таспаға түсіріп алдым…

Сапарымның тағы бір олжасы – өзім жүріп өткен 80 км аумақта белгілі бір сипаттағы ерекше ән әуендерін таптым. Жинақтаған 90-дай әннің 20-сы көне әуен түріне жатады. Бұл ән әуенінің құрылымы мадья­рдың көне әуендерімен туыс­тас екендігі байқа­лады, яғни әуеннің бәсең құрылы­мымен ұқсас. Немесе әуен жоғарғы ды­быспен бас­талып, бірте-бірте бәсең­дей оты­рып, ән аяқталар тұста тө­мен­дей береді.

Мұндай үлкен аумақтан жинал­ған 90 әуенді негізге ала отырып, қоры­тынды шығару үстірт бола­тын­дығы белгілі. Бірақ, бұл қол жет­кізген аз ғана олжамыздың 20 пайызы мадьяр­дың көне дерек­те­рімен шендестіруге жетерліктей. Мұндай ұқсастықтар мен ортақ­тас­тық­тар кездейсоқтық емес екендігі бел­гілі, – дейді ол.

Барток Беланың 40 жыл бұр­ынғы жүріп өткен сапарында жи­наған аз ғана дерегінің негізінде жа­саған қорытындысын сонан бері он­ың ізімен Түркияда болған ма­дья­р­дың көптеген зерттеушілерінің мыңдаған жазбалары қуаттап отыр. Бартоктың ізбасарларының зерттеуі арқылы мадьярлардың халықтық музыка қазынасында “өте көне, мың­даған жылдар бұрынғы түрік му­зыкасының стилімен” қоса бас­қадай салыстыр­малы түрде жас, жа­ңа стилдегі түрік музыкасының плас­ты да бар екендігіне көз жет­кіздік. Мадьяр музыка фоль­кло­рын­дағы бұл пласты 730 жыл бұрын Мажарстанға қоныс аудар­ған құмандар арқылы жетіп, мұраға қалған. Барток Беланың зерттеуі арқылы тарих тұңғиығында бір-бірінен ажырап қалған туысқан­дар қай­та табысып, үлкен жаңалыққа ке­нелді. Осылайша, уақыт пен кеңіс­тік аясынан тыс 800-900 жыл бұрынғы дәстүр қайтадан тіріліп, көне қыпшақ әуені Түркиядағы Чу­кур-Овада және Мажарстандағы Үлкен Құманияда қайта асқақтады: Улаш !!!

Авторы: Мадьяр тілінен аударған Бабақұмар ХИНАЯТ, тарих ғылымдарының кандидаты.